In dit artikel combineer ik een nieuwe kijk op de behoeften en mogelijkheden van vitale ouderen met de inzet van Positieve Psychologie in en voor de wijk. Paul ‘t Mannetje, met pensioen
Natuurlijk wist ik dat het eraan zou komen, en had ideeën om de vrijgekomen tijd in te vullen. Maar toch, de zee van tijd en ruimte overviel me en de eerste periode van mijn pensioen was dan ook een tijd van onrust. Samen met mijn vrouw, werkte ik aan een overzicht met als titel: Waar ga ik tijd en aandacht aan besteden? Thema’s als: familie/vrienden, studeren, verblijf in Spanje, erop uit met de caravan en actief en passief van sport genieten, waren snel duidelijk. Na de gewetensvraag: “Is dit het dan?” werd het duidelijk dat we voor ons leven –ook een categorie zinvolheid nodig hadden om echt uit te kijken naar de periode voor ons.
De verklaring voor onze ontdekkingstocht ligt deels in het gegeven dat onze generatie met wat geluk, vele jaren van relatieve gezondheid/vitaliteit tegemoet kunnen zien. De generatie van onze ouders heeft dat geluk niet gekend. Zij begonnen over het algemeen, rond hun 18e/20e met het fulltime -vaak fysiek zwaar- werken en zijn op hun 65e met pensioen gegaan. Daarna hadden zij vooral behoefte aan rust, wat reisjes maken, oppassen op kleinkinderen, een kleine hobby en dat was het dan wel. Dat ligt bij onze én toekomstige generaties wel even anders, en we zijn niet goed voorbereid op deze periode.
Ouderdom *1
Tussen 1870 en nu is de levensverwachting bij de geboorte meer dan verdubbeld: in 1870 voor mannen van 37 jaar, nu 81 jaar; voor vrouwen van 38 naar nu 84. De vergrijzing zal in 2040 zijn piek bereiken, Eén op de vier mensen is dan ouder dan 65 jaar.Interessant daarbij is de wijze waarop er veelal tegen het fenomeen ouderdom wordt aangekeken:
Ouderdom als probleem Ouderen worden trager (fysiek en van begrip), zijn vaker ziek, klagen meer, worden star, zijn minder hoopvol en vragen veel meer zorg.
Ouderdom als geschenk Ouderen zijn (levens)wijs, gelukkiger, hebben vaak minder negatieve emoties, lijden minder aan depressies, hebben meer tijd om zich ergens voor in te zetten en te genieten, verbinden zich weer (meer) met elkaar, hebben beter zicht op eigen talenten en sterke punten en wat hen voldoening geeft, kunnen relativeren en zijn vaak optimistischer en weerbaarder.
Met andere woorden: ouderen vormen een kansrijke groep om voor zichzelf en de maatschappij een zinvolle en mooie bijdrage te leveren. Diverse media kiezen veelal voor de probleembenadering, met negatieve gevolgen voor de beeldvorming.
Het is interessant om te kijken wat er vanuit de Positieve Psychologie op toepassingsgebied te melden is, met als uitgangspunt dat ouderdom een geschenk is.
Vitale Wijk en de inzet van enkele inzichten vanuit de Positieve Psychologie. *2
Drie jaar geleden zijn we in onze straat gestart met het inventariseren van de wensen/behoeften van bewoners voor contact, activiteiten, ondersteuning, informatie, enzovoort. Dit heeft tot gevolg gehad dat we diverse werkgroepen hebben opgezet: Sociaal, Zorg/vitaliteit, Techniek & energie, meedenken met de Bibliotheek (die een transitie doormaakt naar een bijna buurthuisfunctie) en Positieve Gezondheid. Daarnaast zijn er appgroepen gestart en is er een overzicht ingericht met per adres: uit te lenen spullen en aangeboden vaardigheden/hulp – mede op basis van talenten/sterke punten en passies. Interesse? Een groot deel van de straat doet mee en het overzicht is, dat wist men vooraf, gedeeld onder alle deelnemers.
Inmiddels zijn we drie jaar verder, is de straat uitgebreid tot de buurt en zijn er jaarlijkse themabijeenkomsten. Voor dit artikel, licht ik de activiteiten van de werkgroep zorg/vitaliteit eruit, omdat dit de meest actieve werkgroep is (met vooral ouderen als bemanning). Deze werkgroep combineert pijlers van Positieve Gezondheid, Talentwaarderend Werken en Pro-social. Er is steeds meer vraag naar zorg en steeds minder handen zijn beschikbaar, dit wordt de zorg-gap genoemd.
“Ben je jong met beperkingen dan word je aangemoedigd om het probleem aan te pakken, wanneer je oud bent met beperkingen word je aangemoedigd deze te accepteren.”
De vitale buurt/wijk als ‘proeftuin’ voor de pijlers van de Positieve Psychologie, gericht op ouderen.
Onze buurt/wijk-droom, geformuleerd in 2023 met behulp van de Wondervraag:
In onze Vitale Wijk wordt iedereen gezien en gehoord. Wij letten een beetje op elkaar. En als de situatie daarom vraagt, vinden we het normaal om hulp te bieden. De onderlinge sfeer is zo dat we elkaar in de straat groeten, af en toe een praatje maken, hulp durven vragen en waar nodig elkaar aanspreken.
Bewoners kennen elkaar goed genoeg en zijn daarom open naar elkaar, gaan uit van ieders goede bedoelingen, en voelen zich gesteund als dat eens nodig zou zijn. Bewoners vinden die betrokkenheid op elkaar fijn, gezellig en veilig.
Onze slogan: Met elkaar en voor elkaar!
Als een van de initiatiefnemers van de Vitale Wijk kreeg ik de kans om vanuit mijn passie Positieve Psychologie en Talentwaarderend Werken in de volle breedte mee te nemen in onze aanpak. Hieronder de drie meest gebruikte toepassingen:
- De inzet van Talentwaarderend Werken in combinatie met Job/Teamcraften
Vanaf de eerste uitwerking van een straatoverzicht van aangeboden en gevraagde hulp doen we een appel op de aanwezige Talenten, Sterke punten en Passies. Bij het formeren van werkgroepen en de onderlinge taakverdeling spelen we ook in op de Talenten en Sterke Punten, vaak refererend aan: waar voel je je goed bij, waar word je blij van en waar krijg je energie van? In de loop der tijd bekijken we of de taakverdeling nog optimaler kan, waarbij de principes van Job/teamcraften behulpzaam zijn. Als een werkgroep niet lekker loopt kijken we ook naar het mogelijk ontbreken van passende Talenten en Sterke Punten bij de bezetting en wijzigen we zo nodig deze bezetting.
2. Positieve Gezondheid op individueel en buurtniveau via een serie van bijeenkomsten
Onder het concept van Positieve Gezondheid verstaan wij: vanuit eigen regie de vaardigheid om te gaan met uitdagingen op fysiek, mentaal en sociaal terrein.
Na een experiment binnen de werkgroep wordt nu een pilot voorbereid voor buurtbewoners waarbij we gebruik maken van het gedachtegoed van huisarts Machteld Huber, die Positieve Gezondheid heeft geïntroduceerd. De scan van Positieve Gezondheid is daarbij de basis. Dit wordt gevolgd door: het uitwisselen van ‘scores’ (visueel weergegeven in een spinnenweb), het kiezen van gewenste progressie, het benoemen en opzoeken van activiteiten, het uitvoeren van de activiteiten en het opnieuw meten na een halfjaar. In de scan en het vervolg worden de volgende 6 invalshoeken onderzocht en uitgewerkt: lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren. Vanuit de werkgroep Positieve Gezondheid streven we nu naar schaalvergroting in het gebruik van de scan en vervolgacties naar straat-, buurt- of dorpsniveau. Wat ons erg aanspreekt in de toepassing van Positieve Gezondheid is de aandacht voor samenhang en wisselwerking tussen diverse domeinen. Dagelijks bewegen is ook goed voor mentaal welbevinden, en samen bewegen vervult ook de behoefte aan verbinding.
- Uitgangspunten Pro-social *4 en *5 voor buurtactiviteiten en het werken met Voorzorgcirkels en Zorgcirkels
Onder Pro-social verstaan wij: een groep (in dit geval een buurt/wijk) die duurzaam een evenwicht vindt in het persoonlijke en groepsbelang.
Onder Pro-social verstaan wij: een groep (in dit geval een buurt/wijk) die duurzaam een evenwicht vindt in het persoonlijke en groepsbelang. Bij een voorzorgcirkel gaat het om het vastleggen van een aantal afspraken om onderlinge hulp en steun aan elkaar te verlenen “voor het geval dat” op straatniveau.Het lid zijn van een voorzorgcirkel is dan een garantie op hulp en steun. Je bent onderdeel van een informeel hulp- en steunnetwerk. Dit voorkomt ook eenzaamheid. Als lid van de voorzorgcirkel hoor je immers ergens bij. Minder eenzaamheid betekent per definitie meer gezondheid. De voorzorgcirkel kun je ontwikkelen nog voordat er problemen zijn, van welke aard dan ook. De voorzorgcirkel gaat op den duur mogelijk over in een zorgcirkel.
Een zorgcirkel is een netwerk rond een bewoner die zelf/zijn/de partner/het gezin ook professionele zorg nodig heeft. De zorgcirkel wordt dan ‘bemand’ door professionals en niet-professionals, die in samenwerking de behoeftes aan ondersteuning en zorg vervullen.
Bij het organiseren van buurtactiviteiten en het opzetten en realiseren van voorzorg – en zorgcirkels benutten wij diverse elementen van pro-social, bijvoorbeeld:We benoemen als straat wat het voor ons is: Pro-social is een manier van samenleven in onze straat/buurt, waarbij er een gezonde balans is in het belang van de ander en van jezelf. Dit uit zich in aandacht voor de ander en jezelf, hulp vragen en hulp geven, attent zijn op signalen van ondersteuningsbehoefte.
Wij gebruiken de pro-social uitgangspunten bijv. bij de invoering van voor-zorg – en zorgcirkels, incl. verklaringen van onderlinge hulp en steun.
De zeven uitgangspunten van pro-social worden bij ons vertaald naar toepassing
We hebben een gemeenschappelijke identiteit en gezamenlijk doel
We hebben een beschreven droom voor onze buurt, deze is ook uitgangspunt van de (voor)zorgcirkels. De organisatie van buurtactiviteiten draagt bij aan het realiseren van de identiteit en gekozen doelen.
Rechtvaardige verdeling van inzet en opbrengsten om zaken op te pakken, mede vanuit hun beschikbaarheid, talenten, sterke punten en passies
Bewoners zetten zich vrijwillig in. We ondersteunen elkaar met bijvoorbeeld boodschappen doen, koken voor de ander, vervoer naar zorgverleners, een luisterend oor. Bewoners worden uitgenodigd of nodigen zichzelf uit.
Eerlijke en inclusieve besluitvorming
Bewoners wordt gevraagd naar hun mening. Bewoners worden betrokken bij besluitvorming, waarbij vooral gestreefd wordt naar consensus zonder stemming of ruime meerderheid.
Toezichthouden op afgesproken gedrag door transparantie
We maken afspraken en deze worden bewust en onbewusts gecheckt. We spreken elkaar aan.
Aanspreken op helpende en niet-helpend gedrag
Door het geven van zowel complimenteren als kritiek spreken we elkaar aan op helpend en niet-helpend gedrag. Hierbij spelen contactpersonen, kartrekkers werkgroepen en de buurtverbinder een voorbeeldrol. We zijn actief in het terugdringen van vraagschaamte door voorbeeldgedrag en uitnodigen tot…
Snelle en eerlijke conflictoplossing
Waar gewenst of nodig gaan we snel het gesprek aan rond gedrag, belangen, onderliggende motieven, mogelijk alternatief gedrag en ondersteuning daarbij.
Ruimte voor zelfbestuur en autonomie
Buurtbewoners zijn initiatiefnemers en leading. Met de gemeente, Stichting Welzijn Midden-Delfland, zorgprofessionals, e.a. werken we samen en waar nodig faciliteren zij, bijvoorbeeld voor het beschikbaar stellen van ruimte, know-how, contacten, financiën. Bij alles wat we doen vormen de psychologische basisbehoeften (Autonomie, Verbondenheid en Competentie) het fundament van ons denken en doen.
Samenwerkingsrelaties met andere groepen
Wij zoeken nadrukkelijk contact met ervaringsdeskundigen: individuele personen en organisaties. Ons uitgangspunt: elke oplossing bestaat al in Nederland, het is een kwestie van opzoeken. Wij delen onze ervaringen op congressen en beleidsdagen van professionele welzijns- en zorginstellingen (Bijv. het jaarlijkse congres van Zorg-Saam).
In het bovenstaande overzicht zijn de praktijkvoorbeelden deels al ruim in gebruik en deels nog in de opstartfase (eerste stappen).
“In je eentje dromen is maar een droom. Met velen dromen is het begin van een nieuwe werkelijkheid.”
Gewenste resultaten
Vanuit onze droom en visie hoe de zaken aan te pakken benoemden de initiatiefnemers van de Vitale Wijk een aantal ambitieuze gewenste resultaten. Inmiddels zien we diversen daarvan in de praktijk al zichtbaar worden.:
Op individueel niveau van bewoners:
- Eigenaarschap en pro-actief gedrag
- Minder eenzaamheid door o.a. makkelijker contact maken, gezien en gewaardeerd worden; meer levensgeluk
- Meer gezondheid, vitaal ouder worden
Minder afhankelijk van beroepsmatige zorg en andere hulp
- Langer zelfstandig thuiswonen
- Vervulling van de psychologische basisbehoeften
- Vitale ouderen leveren vanuit hun talenten en passies blijvend een plezierige en zinvolle bijdrage.
Op Buurt/wijkniveau voor bewoners:
- Ervaren van verbinding, plezier hebben in ondersteuning, afname vraagschaamte
- Snelle en adequate ondersteuning (ook in crisissituaties) op fysiek, praktisch, mentaal en sociaal vlak; samen-redzaamheid
- Tijdig signaleren van behoefte aan ondersteuning, toename oplossend vermogen van elkaar en voor elkaar
- Deelname aan bijeenkomsten als bijvoorbeeld valpreventie, informatie over juiste voeding, voorkomen criminaliteit aan huis, specifieke bewegingsprogramma’s, gebruik AED, Automatische Externe Defibrillator bij hartstilstand
- Gemeenschapskracht: met elkaar, voor elkaar
Dorp/gemeenteniveau voor betrokkenen:
- Vormgeven aan een nieuwe samenwerking tussen: gemeente, welzijnsorganisatie, zorgverleners en bewoners
- Minder beroep op Wet Maatschappelijke Ondersteuning- gelden en efficiënter gebruik ervan. Meer ‘hulp in natura’
- Minder zorgkosten, afname zorg-gap
- Minder werkdruk zorgverleners door een vernieuwde taakverdeling tussen professionals en niet-professionals
- Hernieuwd en op een actuele manier op weg naar een cultuur van ‘naboarschap’
En hoe nu verder? Waar we ons voor inzetten:
We willen Positieve Psychologie en haar pijlersinzetten bij de samenwerking met de gemeente, Stichting Welzijn, zorgverleners, verzekeraars, culturele organisaties. En verder doorbouwen van straat, naar buurt, naar dorp.
Ook willen we jongeren (nu vaak druk met studeren of carrière en kinderen) gedoseerd betrekken bij straatactiviteiten en voorzorgcirkels.
Verder willen we helpen bij het invullen van, communiceren over en het gebruiken van de sociale kaart gericht op preventie én floreren.
De grootste uitdaging is de zorg-gap. Ook hier kan aan gewerkt worden via bijvoorbeeld (voor)zorgcirkels, waarmee we binnenkort in de wijk starten, waarbij we vooral ‘gebruik maken’ van de Vitale Ouderen, die vaak nog jaren zinvol willen en kunnen bijdragen.
En zo is er een begin gemaakt met de toepassing van Positieve Psychologie op een praktische manier vertaald en toegepast naar nieuwe werkvelden: straten, buurten en…haar oudere bewoners. Mooie ervaringen en resultaten zijn er al, en er is nog veel moois te bereiken.
Paul ’t Mannetje; parttime trainer, coach, spreker en organisatie-ontwikkelaar; parttime een van de initiatiefnemers van de Vitale Wijk; parttime pensionado
Bronnen:
- *1 Keirse, M, 2023, Anders Leven, Pleidooi voor een humaner en meer verbonden samenleving; Lannoo
- * 5 Geene, H., 2021, Voorzorgcirkels als antwoord op vergrijzing, Boekenbent Barneveld
- *3 Dierx, J, 2022, Gedragsverandering vanuit Positieve gezondheid, Coutinho
- *4 Blaauwbroek, J en Steenveld, M, 2022, Teamkracht met prosocial, van eigen belang naar betekenisvol samenwerken; Boom
- Presentaties congres Zorg-Saam 2024, diverse sprekers
- Ryan en Deci e.a. 2023, Presentaties en diverse artikelen rond het congres over de Zelfdeterminatie theorie in o.a. het onderwijs, Gent
- * 2 Dietz, F en ’t Mannetje P, diverse eigen artikelen rond de Vitale Wijk in Den Hoorn/Midden Delfland
Paul ’t Mannetje is een gedreven trainer, coach, spreker en organisatie-ontwikkelaar en gespecialiseerd in TalentWaarderend Werken (TWW) en Positieve Psychologie. Zijn missie is het bijdragen aan groei/ontwikkeling van individuen, teams en organisaties. Hij heeft ruime ervaring met profit en non-profit organisaties. Daarbij maakt hij gebruik van de pijlers TWW, Waarderend Onderzoeken, Progressiegericht Werken, Het Broaden en Build effect van positieve emoties, Flow, Groei -en fixed Mindset, Psychologische Basisbehoeften en Pro-Social. Meer info: www.tmannetjeenco.nl